Van 19 tot en met 22 september 2017 bezocht een delegatie schoolleiders uit het PO, VO en MBO met het NSO/CNA Estland. Docent Wilko Gruizinga, teamleider en docent geschiedenis aan CSG Jan Arentsz in Alkmaar, maakte een essay over zijn ervaringen. Europe Direct zal zijn verhaal in vier delen publiceren. Dit is deel 2, waarin het onderwijs aan de orde komt.

Onderwijs als vorm van bevrijding
De kennismaking met het onderwijs in Estland heeft me doen inzien dat het onderwijs niet los kan worden gezien van zijn omgeving, het land en zijn geschiedenis. Voor aankomst in Estland was ik in de veronderstelling dat het succes van het Ests onderwijssysteem te danken zou zijn aan een vergaande digitalisering. Gesprekken op het Ministerie van Onderwijs, op scholen, universiteiten en instellingen werkzaam in dienst van het onderwijs hebben mijn beeld doen wijzigen. ICT staat niet aan de basis van het succes in de PISA-scores. Mijns inziens is het internationale succes te wijten aan een cultuur waarin onderwijs wordt gezien als een vorm van bevrijding, van vooruitgang. Onderwijs lijkt in Estland de manier om het Sovjet-systeem definitief vaarwel te kunnen zeggen en de moderniteit te omarmen.

Een breuklijn binnen het Estse onderwijs?
Estland is iets groter dan Nederland, maar kent slechts 1,3 miljoen inwoners. Ruim een kwart van de bevolking spreekt Russisch en het land kent een binair onderwijssysteem met één nationaal curriculum. Het grootste deel van de scholen is Ests. Ongeveer 20% van de scholen is echter Russisch – en hoewel het Ests hier uiteraard wel als taal wel wordt onderwezen – wordt het nationaal curriculum hier in het Russisch gegeven. Deze scheiding binnen het onderwijs legt een gevoelig punt bloot in de Estse samenleving. Elke keer als de vraag werd gesteld of het streven bestaat om uiteindelijk één Ests systeem te ontwikkelen, waar alle Esten hetzelfde onderwijs zullen volgen, kwam er een ontwijkend antwoord. Het land lijkt verdeeld te zijn tussen een Ests en een Russisch deel en deze breuklijn lijkt te worden versterkt door het onderwijs. Dit wordt nog versterkt door de grote nadruk in Estland op het Engels als eerste moderne vreemde taal in plaats van het Russisch.

Dat de omgang met haar grote Russische broer kwetsbaar is, is gezien alle recente gebeurtenissen in meerdere voormalige Sovjet-republieken niet vreemd te noemen. Dat de lange arm van Moskou nog steeds invloed heeft in Estland bleek wel toen het land een decennium geleden het standbeeld van de Russische soldaat uit het centrum van Tallinn wilde verplaatsen. In Rusland werd dit groot in het nieuws gebracht alsof Estland het standbeeld wilde vernietigen. Gewelddadige acties van de Russische minderheid in het land bleven niet uit. Estland werd tijdens dit incident door cyber-aanvallen geplaagd – naar alle waarschijnlijkheid uit Rusland afkomstig – en de kwetsbaarheid van het digitale systeem werd op dit moment pijnlijk duidelijk. Deze kwetsbaarheid heeft haar uitwerking niet gemist. Estland heeft dit nadeel slim omgezet in een voordeel en heeft zich toegelegd op cyber-defensie en is op dit punt wereldwijd koploper geworden.

Stabiliteit als succesfactor in het onderwijs?
Waar de overheid van Estland sinds de onafhankelijkheid zich vanaf de grond af aan kon opbouwen, was dit in het onderwijs niet mogelijk. De docenten, de schoolgebouwen, de wijze van lesgeven kon geen revolutionaire wending worden gegeven, zeker niet in een land waar de eerste jaren na de onafhankelijkheid de economie moest worden opgebouwd en er geen geld was voor extreme vernieuwing. Gek genoeg wordt de stabiliteit, het ontbreken van radicale wijzigingen in het onderwijs, genoemd als de basis van het succes. Door stap voor stap het onderwijs te moderniseren, zonder het kind met het badwater weg te gooien, heeft het land kunnen leren van zijn omgeving en voort kunnen borduren op zijn eigen kracht. Dit had ook niet anders gekund. In Estland is het docentenkorps gemiddeld ongeveer 50 jaar. Deze – voornamelijk vrouwelijke – docenten zijn opgegroeid in het Sovjet-tijdperk en geschoold in een ouderwets lessysteem. Er zijn in Estland geluiden dat juist dit oude systeem aan de basis staat van het succes in Estland in de PISA lijsten en niet de internationaal vermaarde digitalisering (Visser, 2015).

Autonomie van scholen aan de basis?
Dit is echter niet het beeld dat Estland verkoopt en wat gretig door buitenlandse media wordt overgenomen. De Universiteit van Tallinn geeft de volgende redenen die hebben geleid tot dit onderwijskundig succes. In de eerste plaats wordt de grote mate van autonomie onder scholen genoemd als factor van belang. Estland kent bijvoorbeeld geen schoolinspectie. Er is sprake van een grote mate van vertrouwen in docenten en scholen. Uit gesprekken blijkt dat deze autonomie steeds meer onder vuur ligt en de neiging bij de overheid bestaat meer te willen controleren. Een tweede punt dat de universiteit noemt is de grote mate van gelijkheid binnen het Ests onderwijs. Sociaal-economische status bepaalt niet het schoolsucces, daar waar dit in veel landen – waaronder Nederland – meer het geval is. Uit een gesprek bij het Ministerie van Onderwijs blijkt dat dit vooral komt omdat de Russische scholen hun kwaliteit de laatste jaren sterk hebben weten te verhogen, waardoor Estland op het gebied van gelijkheid internationaal hoog scoort (PISA, 2012). Hier wil ik de kanttekening maken dat men zich de vraag moet stellen in hoeverre een onderscheid tussen een Russisch- en een Ests onderwijssysteem bijdraagt aan gelijkheid in de brede zin des woords. Een derde voorwaarde voor succes volgens de universiteit is het feit dat docenten in Estland hoog opgeleid zijn, naar zeggen heeft 93% een masteropleiding afgerond. Ten slotte wordt de digitaal vriendelijke samenleving genoemd als ondersteunend aan het onderwijssucces. Dit laatste punt had ik verwacht terug te zien op de scholen in Estland. Het is dit punt waar ik vooral mijn vraagtekens bij plaats. In de volgende publicatie zal dit aan de orde komen.

Estland: onderwijsland van de toekomst? – 1

Bronnen:
● Eidhof, B., Houtte, M. v. & Vermeulen, M. (2016) Sociologen over onderwijs. Antwerpen: Garant Uitgevers.
● Health behaviour in school-aged children (HBSC) study (2012): international report from the 2009/2010 survey: Social determinants of health and well-being among young people.
● PISA 2012 Results in Focus (2012): What 15-year-olds know and what they can do with what they know.
● Robinson, K. & Aronica, L. (2015) Creative schools: revolutionizing education from the ground up. UK: St. Ives plc: Allen Lane.
● Visser, J. (2015) Wat de Esten en de Finnen ons kunnen leren over leren. De Correspondent.
● Visser, J. (2013) Finland is niet het beste jongetje van de klas. De Correspondent.
● VPRO-tegenlicht (2015) E-stonia: een land als een start-up.